"Największy rozkwit fajczarstwa na terenie Podhala miał miejsce w XIX wieku, kiedy to fajka stanowiła nieodłączny rekwizyt każdego prawie górala.
Na rozpowszechnienie się zwyczaju palenia fajek miały wpływ ożywione kontakty ludności Podhala z Węgrami i Słowakami, od których polscy górale nabywali tytoń, czyli mówiąc po góralsku: duchan.
Pierwsze spotykane na Podhalu fajki pochodziły podobnie jak tytoń z południowej strony Tatr, szybko jednak wyrób fajek został opanowany przez miejscowych górali, którzy z czasem eksportowali swe wyroby zarówno na tereny wsi gorczańskich jak i na Spisz, Orawę, Liptów oraz Śląsk. Centrum podhalańskiego fajczarstwa stanowiła wieś Ratułów, w której tradycje wyrobu fajek przetrwały w kilku rodzinach do okresu II połowy XX w.
Ratułowskie fajki wyrabiano z gliny, drewna jodłowego lub jałowcowego i metalu, np. srebra lub popularnych stopów metali: mosiądzu lub alpaki, czyli tzw. bakwunu. Wyrób fajek dokonywał się wg tradycyjnie przyjętego schematu, którego poszczególne punkty obejmowały uformowanie i wypalenie z gliny zasadniczej części fajki, obłożenie wypalonego elementu kawałkami metalu oraz osadzenie drewnianego cybuszka. Kolejno fajka była poddawana zdobieniu: rytowaniu i stemplowaniu części metalowych oraz wypalaniu drewnianego cybucha. Poza wymienionymi czynnościami zdobniczymi, stosowanymi do wszystkich rodzajów fajek, fajki „świąteczne” były dodatkowo dekorowane wyciętym z grubej blachy kogutkiem oraz metalowymi łańcuszkami."
[źródło: K. Sieczka - „Podhalański strój ludowy i jego wytwórcy u progu XXI w."]
W okresie międzywojennym fajki „zbójnickie” zaczęły wychodzić z użycia na skutek upowszechnienia produkcji papierosów. Po II wojnie światowej pracowali już tylko nieliczni wytwórcy fajek w Ratułowie oraz Bukowinie Tatrzańskiej, wykonując je przede wszystkim na użytek organizowanych przez muzea konkursów sztuki ludowej, zespołów regionalnych oraz Cepelii. Umiejętność wyrobu fajek przekazywana była z pokolenia na pokolenie i pozostawała w obrębie kilku rodzin, np. Szeligów, Prokopów, Opacianów, Sykutów, Żołnierczyków z Ratułowa.
Współcześnie na Podhalu żyje jeszcze kilka osób, potrafiących wykonać historyczne fajki za pomocą dokładnie tych samych narzędzi, którymi wykonywano je 100 lat temu.
Fajka góralska. Kominek z kolankiem z gliny, okuty blachą alpakową, zdobiony pasami blaszki docinanymi w zęby oraz rytym i stempelkowym ornamentem, zaopatrzony w przykrywkę i pętelkę do łańcuszka. Cybuch drewniany. Górale podhalańscy, pocz. XX w.
Fajka góralska, gliniana, okuta blachą alpakową, z drewnianym cybuchem. Zdobiona rytym i stempelkowym ornamentem geometrycznym oraz doczepionymi metalowymi kółeczkami (zbyrkadłami). Przykrywka fajki zakończona metalową, ośmioboczną, stożkowatą sterczyną (cubką), na szczycie której umieszczona jest wycięta z blachy sylwetka kogutka (kohutek). Cybuszek połączony z szyjką fajki podwójnym łańcuszkiem.
CZY WIESZ, ŻE...
...dawniej fajki obrzędowo palono "na szałasie"? Baca wówczas kilka razy dziennie rozpalał fajkę, która zwyczajowo krążyła między juhasami, tudzież kilkuletnimi honielnikami - jak zwyczajowo nazywano młodych pomocników juhasów.
...góral z fajką nie rozstawał się prawie nigdy? Towarzyszyła mu podczas pracy, podróży i odpoczynku. Jeszcze w poł. XX w. wkładano ją zmarłemu do trumny, razem z ciupagą.
SŁOWNICZEK:
parsywka - fajka góralska, zbójnicka
cubka - metalowa, ośmioboczna, stożkowata sterczyna wieńcząca przykrywkę fajki
kohutek - sylwetka kogutka umieszczana na przykrywce
habryka, duchan - tytoń
piposor - wygięty cybuszek
królicki - mniejsze i skromniej zdobione fajki, wykonane przez Jana Króla „Królicka”, fajkarza z Olczy lub na wzór jego fajek
olcanki i ratułowianki - fajki wytwarzane w Olczy i Ratułowie
miechóry - woreczki na tytoń
przekolace - przetyczki do fajek
zbyrkadła - niewielkie kółeczka na drobnych ogniwkach - ozdoby kominka
basiak - węgierski tytoń, bardzo mocny, przemycany przez górali z południa przez tatrzańskie przesmyki
recioski - cienkie łańcuszki, łączące kominek z cybuszkiem - zdobiły fajkę, zabezpieczały przed upuszczeniem na ziemię